Kpan Ê Đê kể chuyện

Rảnh rỗi ngày xuân, tôi sẽ kể các bạn nghe vài điều về chiếc ghế Kpan trong căn nhà sàn dài của người Ê Đê nhé.

Hồi còn công tác ở Hội VHNT tỉnh Đăk Lăk, tôi đã có lần “ dụ” nhà thơ trần Đăng Khoa, khi ấy chưa tham gia Ban chấp hành Hội Nhà Văn VN, rằng “ hãy lên Buôn Ma Thuột đi. Đêm nằm ngủ trên chiếc ghế kpan hoặc Jhưng trần mát rượi, sẽ  được nghe gỗ kể nhiều điều thú vị lắm”. Thế nhưng công việc bận rộn, khiến nhà thơ chỉ quanh quanh được với những “ góc sân và khoảng trời” gần địa phận Hà Nội thôi.

Theo kiểu kể chuyện cổ tích thì “ ngày xửa ngày xưa, đã lâu lắm”, trên vùng núi rừng Đăk lak có những căn nhà dài “ một hơi ngựa chạy”, dài “ hơn một tiếng ching ngân”. Người ta bảo rằng nhà có bao nhiêu cửa sổ thì có bấy nhiêu cô con gái. Không biết có đúng thế không, nhưng hình ảnh thấp thoáng những bóng váy áo thướt tha lại qua trên sàn nứa ( nhiều tộc người mặc váy áo cộc, nhưng con gái Ê Đê mặc váy áo dài tay phủ kín gót chân nhé), hoặc chiều chiều có những người phụ nữ “ da nâu mắt sáng vóc dáng hiền hòa”  cặm cụi ngồi dệt vải bên khung cửa sổ, quả là đẹp đến dễ say lòng người. Mỗi khi gia đình có một người con gái “ cưới chồng” căn nhà sẽ được nối thêm một gian nữa cho vợ chồng cô gái. Gọi nhà dài là thế.

Tập quán của người Ê Đê là mỗi khi có việc lớn, sẽ  tấu ching knah trong nhà dài, nên trên nhà sàn của gia đình nào cũng có một chiếc ghế – kpan dài từ 5 tới 10, 15m, để cho dàn ching ngồi trình tấu. Voi, ghế kpan, trâu bò, ching, ché…số nhiều, là những hiện vật biểu hiện sự giàu có, hùng mạnh của một gia đình, một dòng tộc.

Không phải nhà nào trong buôn cũng đủ tài lộc để làm kpan, vì phải qua nhiều lần cúng lễ rất tốn kém. Và phải qua 60 mùa rẫy, có tài sản kha khá ching, ché mới được làm Kpan, chứ không phải ai muốn, làm lúc nào cũng được đâu.

Bởi rừng luôn được con người coi là một thực thể linh thiêng cần được tôn trọng, nên khi quyết định làm kpan, đầu tiên phải có một lễ nhỏ gồm 1 con gà, một ghè rượu xin phép các yang cho nhóm người đi vào rừng tìm gỗ . Đi hết cánh rừng này sang khoảnh rừng kia, tìm sao chọn được cây phải to từ 2 đến 3 vòng tay người ôm, thẳng đuột, không có bất kỳ loại cây hay dây leo  tầm gửi nào. Phải tìm cho được từ 1 đến 2 cây kích thước giống nhau, vì một bộ ghế kpan để trong nhà phải gồm 3 chiếc : một chiếc kpan lớn dành cho đội ching, 2 chiếc jhưng ngắn là chỗ ngủ của chủ nhà và cho khách.

Tìm được cây rồi, đánh dấu lại đó để người khác biết cây đã có người chọn. Đến ngày quyết định đi chặt cây cũng lại phải có một ghè rượu, con gà ở nhà để báo với các Yang việc sẽ làm ngày hôm ấy. Đoàn người vào đến khoảnh rừng, nơi có cây gỗ được chọn, thày cúng lại phải một lần nữa với con gà ché rượu xin thần rừng cho chặt hạ cây.

Sau lời khấn của thày cúng, 7 chàng trai mang theo kiếm và khil sẽ múa quanh gốc cây 7 vòng để xua đuổi các thế lực xấu ngăn chặn việc làm ghế. Xong thủ tục rồi việc chặt cây nhanh chóng được tiến hành. Khi chặt, người ta phải xem xét cây sẽ đổ vào hướng nào? Sao cho không làm gãy, hỏng các cây ở xung quanh. Việc làm kpan cũng phải nhanh gọn, không thể quá một tuần trăng.

Cây hạ xuống rồi, người thợ cả có kinh nghiệm nhất sẽ dùng gang tay và que nứa để tính toán độ dài rộng của ghế.     Một cây gỗ có chiều dài hơn 10m, đường kính 4 gang tay là đã có thể xẻ làm đôi, đủ làm được cả kpan lẫn jhưng rồi. Cây nhanh chóng được róc vỏ, chặt khúc vừa ý, rồi lại xẻ đôi. Sự giỏi giang của người thợ Ê Đê sẽ được thể hiện rất rõ ở đây : Chỉ với những chiếc rìu – xagat, chẳng có bào, đục gì,  mà biến hình hài những thân cây thành mặt phẳng lì,khéo léo bóc  tách sao cho nguyên khối cả chân lẫn mặt ghế kpan. Phần còn lại cũng thành hình một hay hai chiếc Jhưng, chỉ ngắn hơn, chứ bề rộng và bề dày lẫn chân vẫn phải nguyên khối. Gặp cây gỗ lớn, xẻ ra làm được cả bộ 3 chiếc. Thân và chân liền một khối, đấy chính là điều đặc biệt của những chiếc ghế kpan, jhưng Ê Đê.

Kpan làm trước cho xong. Cần phải có một lễ báo với thần rừng là ghế sẽ được mang về làng. Sau lễ, 7 chàng trai lại múa khil và kiếm xua đuổi các thế lực xấu, rồi tất cả mới khởi ghế lên vai vác đưa về buôn. Về đến sân nhà, chưa được đưa ngay lên sàn, phải có các thiếu nữ xinh đẹp múa điệu  grứ phiơr- chim bay và một lần nữa các chàng trai múa kiếm, với sự phụ họa của các cô gái té nước, để vừa đón ghế, vừa để phòng có …ma xấu từ rừng theo về, cũng là khoe tài múa khil khéo, bị tạt nước mà không ướt áo khố. Xong thủ tục này rồi mới được khiêng ghế lên sàn. Đặt dọc theo chiều dài, phía Nam nhà sàn ( dàn ching sẽ ngồi quay mặt ra hướng Bắc)

Đây là lúc mừng vui nhất cho gia chủ. Lớn thì một hai trâu hoặc bò, nhỏ cũng phải một trâu, hai heo hiến dâng cho các Yang để đón nhận kpan hoặc kpan điêt.  Sau các cô gái múa điệu pah kngan rông yang – vỗ tay mời các thần về uống rượu là lễ khấn báo yang, chúc mừng sức khỏe cho gia chủ và dòng họ, người làm chủ cuộc rượu ( gai piê)  sẽ mời các khách quý theo hình thức thác rượu  ( 7 cô gái nghiêng các ống nứa ngắn rót nước vào ché, khách phải uống hết), rồi lần lượt mời mọi người uống rượu mnhăm mring chia sẻ với gia đình theo thứ tự tuổi cao thấp và nữ trước, nam sau. Cần rượu phải chuyền nhau không được rời tay cho đến hết dãy ché. Cuối cùng là đến phần vui chơi, người ta sẽ hát điệu k’ưt  tự sự để tâm tình, điệu arei vui nhộn để đối đáp giao duyên hay đố vui…Rượu chảy tràn, ché này nhạt thay bằng ché khác. Lễ rước Kpan là một trong những lễ lớn nhất của gia đình, cũng là niềm vui chung của cả cộng đồng.

Sau ngày đón kpan về nhà là đến công đoạn làm tiếp các Jhưng, cũng sẽ phải tuần tự các bước như làm kpan.

Các lễ hội gắn bó với đời sống cộng đồng, cho dẫu theo nông lịch hay theo vòng đời, thường diễn ra vào “ Mùa ăn năm uống tháng” – mùa xuân – mùa Tết của người Tây Nguyên. Tiếng ching knah náo nức từ trên chiếc kpan bay lên vượt qua mái nhà sàn dài chấp chới cùng mây xanh và nắng vàng ( “ cho con thỏ lắng nghe quên gặm cỏ, con khỉ quên leo trèo”…). Cả buôn cùng mừng cho sự giàu có, lớn mạnh, no đủ của gia đình, của cộng đồng….Tập quán buôn Ê Đê xưa là thế.

H’Linh Niê